🌿 आयुर्वेद - केसर

केसर (saffron) एक सुगंध देनेवाला पौधा है। इसके पुष्प की वर्तिकाग्र  को केसर, कुंकुम, जाफरान अथवा सैफ्रन कहते हैं। यह इरिडेसी (Iridaceae) कुल की क्रोकस सैटाइवस (Crocus sativus) नामक क्षुद्र वनस्पति है जिसका मूल स्थान दक्षिण यूरोप है, यद्यपि इसकी खेती स्पेन, इटली, ग्रीस, तुर्किस्तान, ईरान, चीन तथा भारत में होती है। भारत में यह केवल जम्मू (किस्तवार) तथा कश्मीर (पामपुर) के सीमित क्षेत्रों में पैदा होती हैं। प्याज तुल्य इसकी गुटिकाएँ (bulb) प्रति वर्ष अगस्त-सितंबर में रोपी जाती हैं और अक्टूबर-दिसंबर तक इसके पत्र तथा पुष्प साथ निकलते हैं।

केसर का क्षुप 15-25 सेंटीमीटर ऊँचा, परंतु कांडहीन होता है। पत्तियाँ मूलोभ्दव, सँकरी, लंबी और नालीदार होती हैं। इनके बीच से पुष्पदंड (scapre) निकलता है, जिसपर नीललोहित वर्ण के एकाकी अथवा एकाधिक पुष्प होते हैं। पंखुडि़याँ तीन तीन के दो चक्रों में और तीन पीले रंग के पुंकेशर होते हैं। कुक्षिवृंत नारंग रक्तवर्ण के, अखंड अथवा खंडित और गदाकार होते हैं। इनकी ऊपर तीन कुक्षियाँ, लगभग एक इंच लंबी, गहरे, लाल अथवा लालिमायुक्त हल्के भूरे रंग की होती हैं, जिनके किनारे दंतुर या लोमश होते हैं। केसर की गंध तीक्ष्ण, परंतु लाक्षणिक और स्वाद किंचित् कटु, परंतु रुचिकर, होता है।

आयुर्वेद में केसर का बहुत ही अधिक महत्व बताया गया है। आयुर्वेद के अनुसार, केसर का सेवन करना छोटे बच्चों से लेकर वयस्कों के लिए बहुत ही फायदेमंद होता है। आपके शरीर को केसर के इस्तेमाल से ना सिर्फ कई तरह के फायदे पहुंचते हैं, बल्कि यह कई बीमारियों को होने से रोकता भी है। रोग हो जाने पर उसे ठीक करने में भी मदद पहुंचाता है।

केसर का पौधा छोटे आकार का होता है। केसर का उपयोग विभिन्न औषधियों, और खाद्य पदार्थों में किया जाता है। केसर का पौधा (saffron plant) कई सालों तक जीवित रहता है। इसकी जड़ के नीचे प्याज के समान गांठदार शल्ककन्द होता है। इसके पत्ते घास के समान लम्बे, एवं पतले होते हैं। केसर के फूल (saffron flower) नीले, बैंगनी, लाल-नारंगी रंग के होते हैं। फूल के स्त्रीकेशर के सूखे हुए आगे वाले भाग (stigma) को केशर (saffron) कहते हैं। आयुर्वेद में केसर के तीन प्रकार बताए गए हैं। सभी के गुण भिन्न-भिन्न होते हैं जो ये हैंः-

1.काश्मीरज केसर :

कश्मीरी केसर (kashmiri saffron) लाल रंग का होता है। यह केसर सूक्ष्म तन्तुओं से युक्त होता है। यह कमल जैसे गन्ध वाला होता है। केसर की तीनों श्रेणियों में यह उत्तम श्रेणी का माना जाता है।

2.बाल्हीकज केसर :

यह बलख-बुखारा देश का केसर है। यह सूक्ष्म तन्तुयुक्त, और पाले रंग का होता है। इसका गन्ध मधु जैसा होता है। यह केसर कश्मीरी केसर के कम गुणी वाला माना गया है।

3.पारसीकज-पारस केसर :

यह ईरान देश का केसर है। यह स्थूल तन्तुयुक्त, हल्का पीले रंग का, और मधु जैसे गन्ध वाला होता है। इस केसर को भी कश्मीरी केसर से कम गुणी वाला बताया गया है।

☆ केसर के फायदे : -

आपने कई बार यह देखा होगा कि जब कोई महिला गर्भवती होती है, तो उसे केसर वाला दूध पीने (saffron during pregnancy) को दिया जाता है। इसी तरह रोग जैसे कमजोरी, सर्दी-जुकाम होने पर, या अन्य बीमारियों में केसर के सेवन करने की सलाह दी जाती है। ऐसा इसलिए कहा जाता है, क्योंकि केसर स्वास्थ्य के लिए बहुत ही फायदेमंद होता है। 

1. डैंड्रफ (रूसी) की परेशान में केसर का प्रयोग -

कई लोग रूसी या डैंड्रफ से परेशान रहते हैं, और रूसी से छुटकारा पाने के लिए तरह-तरह के उपाय करते हैं। इसके बाद भी कई बार रूसी की परेशानी खत्म नहीं होती। ऐसे में केसर का प्रयोग करना लाभदायक होता है। डैंड्रफ को हटाने के लिए मरिच, और केशर को समान मात्रा में मिलाकर, तेल में पका लें। इस तेल से सिर पर मालिश करें। इससे रूसी की समस्या से निजात मिल सकती है।

2. शरीर में ठंड लगने पर केसर का उपयोग -

केशर (saffron), अगरु, कस्तूरी, इलायची, देवदारु आदि को अलग-अलग, या एक साथ बारीक पीस लें। इसका लेप करने से ठंड कम होती है।

3. बच्चों की सर्दी में केसर का इस्तेमाल -

छोटे बच्चे प्रायः भिन्न-भिन्न कारणों से बीमार पड़ जाते हैंं। इसी तरह छोटे बच्चों को सर्दी की भी शिकायत होती रहती है। ऐसे में केशर को गर्म दूध (kesar milk) के साथ पीसकर छाती पर लेप करें। इससे सर्दी ठीक हो जाती है।

4. सर्दी-जुकाम में फायदेमंद केसर का उपयोग -

सर्दी-जुकाम बहुत ही साधारण बीमारी है। जो लोग इन बीमारियों का आयुर्वेद तरीके से उपचार करना चाहते हैं, उन्हें 65 मिग्रा केशर को पान में रखकर खाना है। इससे सर्दी-जुकाम में फायदा होता है।

5. केसर के इस्तेमाल से पेट दर्द से आराम -

पेट दर्द कई कारणों से होती है। पेट के दर्द से परेशान व्यक्ति 500 मिग्रा दालचीनी चूर्ण में 65 मिग्रा केशर मिला लें। इसका 65 मिग्रा की गोली बना लें। इस गोली को 1-1 की मात्रा में सुबह और शाम खाएं। इससे पेट दर्द से आराम मिलता है।

6. केसर के इस्तेमाल से जल्द भरता है घाव -

घाव को भरने में भी केसर बहुत मदद करता है। घाव हो गया है, और जल्दी ठीक नहीं हो रहा है, तो केशर के पत्तों को पीसकर घाव पर लगाएं। इससे घाव जल्दी भर जाता है।

7. आंतों के रोग में फायदेमंद केसर का सेवन -

आंत जब स्वस्थ रहता है, तो पाचनतंत्र सही तरह से काम करता है। इसलिए आंतों के रोग में 10-15 मिली केशर का काढ़ा बनाकर सेवन करें। इससे आंतों से संबंधित परेशानी से राहत मिलती है।

8. केसर के प्रयोग से सिर दर्द से आराम -

जो लोग सिर दर्द से परेशान रहते हैं, वे घी में केशर के चूर्ण, और चीनी को डालकर पकाएं। इस घी को 1-2 बूंद नाक में डालें। इससे अधकपाड़ी, और अन्य प्रकार के सिर दर्द में आराम मिलता है। इससे वात और खून से संबंधित विकार, और आंखों की बीमारी में भी लाभ मिलता है।

9. माहवारी विकार में केसर का सेवन -

महिलाओं को मासिक धर्म से संबंधित विकार होते ही रहते हैं, लेकिन केसर का सेवन करने से मासिक धर्म संबंधी परेशानियों से आराम मिलता है। इसके लिए केशर, तथा अकरकरा को पीस लें। इसकी 125 मिग्रा की गोली बना लें। इसे खाने से मासिक धर्म विकारों में लाभ होता है।

10. मूत्र रोग में केसर से फायदा -

पेशाब के रुक-रुक कर आने, और पेशाब संबंधित अन्य रोग में केसर के प्रयोग से लाभ होता है। इसके लिए 10-15 मिली केशर के काढ़ा में थोड़ी मात्रा में नमक मिला लें। इसे पानी के साथ सेवन करने से पेशाब संबंधित विकार में लाभ होता है।

• मूत्र से संबंधित बीमारियों को ठीक करने के लिए केशर को रात भर पानी में भिगो दें। सुबह उसका चूर्ण बना लें, और इस चूर्ण को शहद के साथ पानी में मिलाकर पीने से मूत्र विकार में फायदा होता है।

11. मानसिक रोग में करें केसर का उपयोग -

मानसिक रोगियों के लिए भी केसर बहुत फायदेमंद होता है। ब्राह्मी के 15-30 मिली काढ़ा में केशर डालकर, पीने से मानसिक रोगों में लाभ होता है।

12. रक्तस्राव में फायदेमंद केसर का प्रयोग -

कुछ लोगों को रक्तस्राव (नाक-कान आदि से खूून बहने की परेशानी) जैसी परेशानी हो जाती है। इसी तरह मुंह, गुदा, योनि आदि इंद्रियों से भी रक्तस्राव होने लेती हैं। ऐसे में केसर का उपयोग फायदेमंद हो सकता है। केशर को बकरी के दूध में मिलाकर पिलाने से रक्तस्राव में लाभ होता है।

13. केसर का प्रयोग कर जोड़ों के दर्द में फायदा -

जोड़ों के दर्द के कारण लोगों का जीवन ही दुखमय हो जाता है। लोगों का चलना-फिरना मुश्किल हो जाता है। ऐसे में केसर से फायदा मिल सकता है। केशर के पत्तों को पीसकर जोड़ों पर लगाएं। इससे जोड़ों का दर्द ठीक हो जाता है।

14. हैजा में केसर का इस्तेमाल फायदेमंद -

केसर का इस्तेमाल हैजा जैसी गंभीर बीमारी में भी किया जा सकता है। इसके लिए 5 मिली नींबू रस में थोड़ी-सी केशर मिलाकर चांटें। इससे हैजा में लाभ होता है।

15. लिवर विकार में केसर के इस्तेमाल से लाभ -

लोगों को लिवर से जुड़ी कई तरह की परेशानियां होने की संभावना रहती है। ऐसे में केशर के चूर्ण में 10 मिली करेले का रस मिला लें। इसे पिलाने से लिवर से संबंधित विकार ठीक हो सकते हैं।

16. हृदय रोग में लाभकारी केसर का उपयोग -

ह्रदय रोग बहुत ही गंभीर रोग माना जाता है। दुनिया भर में हजारों लोग ह्रदय संबंधी विकार से ग्रस्त हैं, और इनसे उनके जीवन को जोखिम पहुंचने की संभावना भी रहती है। केसर इन लोगों के लिए भी फायदेमंद हो सकता है। हृदय को स्वस्थ बनाने वाली दूसरी औषधियों के साथ केशर को मिलाकर दें। इससे हृदय रोग में लाभ होता है।

☆ केसर के नुकसान : - 

* यदि आप इसका सेवन सही मात्रा में करें तो इसके आपको कोई भी साइड-इफ़ेक्ट महसूस नहीं होंगे परंतु अधिक मात्रा में इसका सेवन करने से ना केवल आपकी जेब ढीली हो जायेगी बल्कि साथ ही में सेहत भी ख़राब हो जायेगी। अधिक मात्रा में इसका सेवन करने से आपको सिर दर्द, उलटी और मतली, भूख में कमी इत्यादि साइड-इफेक्ट्स महसूस हो सकते हैं। 

* यदि आप किसी दिल की बिमारी से ग्रस्त हैं और इसका सेवन सही मात्रा में ना करें, तो इसके साइड-इफेक्ट्स और भी गंभीर रूप ले लेते हैं।

* इसके अतिरक्त यदि आप बाइपोलर डिसऑर्डर से प्रभावित हैं या फिर गर्भवती हैं तो इसका सेवन डॉक्टर से पूछने पर ही करें।

☘ Ayurvedam - Saffron

Saffron is a spice derived from the flower of Crocus sativus, commonly known as the "saffron crocus". The vivid crimson stigma and styles, called threads, are collected and dried for use mainly as a seasoning and colouring agent in food. Saffron has long been the world's most costly spice by weight. Although some doubts remain on its origin, it is believed that saffron originated in Iran. However, Greece and Mesopotamia have also been suggested as the possible region of origin of this plant: Harold McGee states that it was domesticated in or near Greece during the Bronze Age. C. sativus is possibly a triploid form of Crocus cartwrightianus, which is also known as "wild saffron". Saffron crocus slowly propagated throughout much of Eurasia and was later brought to parts of North Africa, North America, and Oceania.

Saffron's taste and iodoform-like or hay-like fragrance result from the phytochemicals picrocrocin and safranal. It also contains a carotenoid pigment, crocin, which imparts a rich golden-yellow hue to dishes and textiles. Its recorded history is attested in a 7th-century BC Assyrian botanical treatise and has been traded and used for thousands of years. In the 21st century, Iran produces some 90% of the world total for saffron. At US $5,000 per kg or higher, saffron is the world's most expensive spice. 

Saffron has a long history of use in traditional medicine. Saffron has also been used as a fabric dye, particularly in China and India, and in perfumery. It is used for religious purposes in India. Its poignant flavor may be added to both sweet and savory meals. Alone, it accents rice or makes a delectable tea. Mildly stimulating, saffron is known as an aphrodisiac.

Saffron is considered Tridoshic, or balancing to all energies of the human system. It simultaneously aids with detox by flushing toxins out of the body, as well as nutrient assimilation and tissue (Dhatu) formation. Saffron can be enjoyed year round for these benefits, though the transition between spring and summer is especially conducive to gentle detox and dual restoration. Saffron combines well with almost every Ayurvedic spice. 

☆ Health Benefits Of Saffron (Kesar):

The benefits and medicinal properties of this highly priced spice, make it a valuable culinary ingredient worldwide. Modern research suggests that saffron can be used as an aphrodisiac, diaphoretic [to cause sweating], carminative [to prevent gas] and to bring on mensuration. Some other benefits are mentioned here under:

1. Protects against cancer : 

Saffron contains a dark orange, water soluble carotene called crocin, which is responsible for much of saffron's golden color. Crocin has been found to trigger apoptosis [ programmed cell death] in a number of different types of human cancer cells, leukemia, ovarian carcinoma, colon adenocarcinoma, and soft tissue sarcoma. Researchers in Mexico who have been studying saffron extract have discovered that saffron and its active components display an ability to inhibit human malignant cells. Not only does the spice inhibit cells that have become cancerous, but it has no such effect on normal cells and actually stimulates their formation and that of lymphocytes .

2. Promotes learning and memory retention: Recent studies have also demonstrated that saffron extract, specifically its crocin, is useful in the treatment of age related mental impairment. In Japan, saffron is encapsulated and used in the treatment of Parkinson’s disease, memory loss and inflammation.

3. In delayed puberty: In under developed girls, saffron has an overall stimulant effect. A pinch of saffron crushed in a table spoon of milk is useful to stimulate hormones and bring about desired effect.

4. To increase vitality: In low libido saffron aids as a sexual stimulant and can be consumed in a dose of a pinch in a glass of milk at bed time.

5. In patchy baldness: Saffron mixed in liquorice and milk makes an effective topical application to induce hair growth in alopecia.

6. Protection against cold: Saffron is a stimulant tonic and very effective to treat cold and fever; saffron mixed in milk and applied over the forehead quickly relieves cold.

7. Food Additives: Saffron is an excellent replacement for synthetic food additives- for eg: instead of FD and C yellow no 5: a synthetic food coloring agent that is a very common allergy trigger, Saffron’s glorious yellow could be an acceptable hypoallergenic choice.

With these kesar benefits known to us, this culinary treasure has to be used and especially in the winter months. 

Here are some serving ideas:

1. For a wonderful marinade for fish, add saffron threads, garlic and thyme to vinegar.

2. Use saffron to give cakes, pastries and cookies a buttery golden hue and a rich aroma.

3. Cook biryanis with saffron combined with cloves, cinnamon, Indian bay leaves and nutmeg for a memorable treat.

 4. Crush a tiny piece of saffron into a glass of champagne or sparkling apple cider and turn the drink into a golden elixir.

5. Coffee spiced with saffron and cardamom is a soothing and heart healthy drink.

6. Add saffron and cinnamon to whole milk or yogurt and honey for a simple version of the famous Indian yogurt drink, lassi.

☆ Saffron as a spice, is generally regarded as safe, however it is not recommended during pregnancy and nursing. It also must also be pointed that large doses more than 1 or 2 table spoons can be toxic, although saffron poisoning is very rare.

🌱 ఆయుర్వేదం - కుంకుమపువ్వు

కుంకుమ పువ్వు ఒకరకమైన ఖరీదైన సుగంధ ద్రవ్యము. ఈ భూభాగంలో అత్యంత ఆకర్ణీయమైనది, ఖరీదైనది, అద్భుత ఔషధ గుణాలు కలిగినది కుంకుమపువ్వు. ఇది క్రోకస్ సాటివస్ అనే పువ్వు నుండి వస్తుంది. ఇరిడాసే కుటుంబానికి చెందిన కుంకుమ పువ్వును ప్రధానంగా శీతలీ ప్రదేశాల్లో పండిస్తారు. కుంకుమపువ్వులో ఉపయోగపడే భాగం - ఎర్ర కేసరాలు మాత్రమే.  ఆ సేతుహిమాచలమే కాదు సీమాంతర భూములు లోను, అరబిక్ ఆచరణలోను, వేదకాలపు సంసృతిలోనూ ప్రాముఖ్యమైన సౌందర్యపోషణ ద్రవ్యమిది . నాటి రాచరికకాలపు దర్పణానికి చిహ్నం ఈ కుంకుమపువ్వు . క్రీ.పూ. 500 సం. ముందే దీని ప్రస్తావం ఉన్నది . కుంకుమ పువ్వును ఇంగ్లీషులో శాఫ్రాన్‌ ఫ్రాన్‌ అంటారు. ఇది జాఫరాన్‌ అనే అరబిక్‌ పదం నుంచి వచ్చింది. అరబిక్‌లో జాఫరిన్‌ అంటే పసుపు అని అర్థం. కుంకుమ పువ్వు కాస్త చేదుగా, తియ్యగా, మంచి సువాసన కలిగి ఉంటుంది. అందువల్ల దీన్ని అనేక వంటకాల్లో ఉపయోగిస్తుంటారు.

కుంకుమ పువ్వు అందించే మొక్కలను ప్రత్యేకంగా పెంచుతారు. పువ్వు మధ్య ఉండే రేణువులను తీసి కుంకుమ పువ్వు తయారు చేస్తారు. ఒక కిలో కుంకుమపువ్వు తయారు చేయాలంటే కనీసం రెండులక్షల పూలు అవసరమవుతాయి. అందుకే వీటి ధర చాలా అధికంగా ఉంటుంది. కుంకుమ పువ్వు రుచికి కొద్దిగా చేదుగా, తియ్యగా వుంటుంది.కుంకుమపువ్వు... ఈ పేరు వినగానే కాశ్మీర్‌ గుర్తుకొస్తుంది. ఎందుకంటే మనదేశంలో ఇది కేవలం అక్కడ మాత్రమే పండుతుంది. కానీ నిజానికి దీని స్వస్థలం దక్షిణ ఐరోపా. అక్కడ నుంచే వివిధ దేశాలకు విస్తరించింది. గ్రీసు, స్పెయిన్‌, ఇరాక్‌, ఇటలీ, సిసిలీ, టర్కీ, ఇంగ్లాండ్‌, ఫ్రాన్స్‌ దేశాల్లో దీన్ని ఎక్కువగా పండిస్తారు. అయితే అన్నింటిలోకీ కాశ్మీరీ కేసర్‌ నాణ్యమైనది. మనదేశంలో ఉత్తరాది రాష్ట్రాలంతటా 'కేసర్‌' అంటారు.

కుంకుమ పువ్వును ఇరాన్ దేశం అత్యధికంగా పండిస్తుంది. భారతదేశంలో కుంకుమ పువ్వుని కాశ్మీర్లో పండిస్తారు. వర్షాకాలం చివరలో కుంకుమ దుంపలను దున్నిన భూమిలో నాటుతారు. ఎండాకాలం ఆరంభానికి కోత కోస్తారు. కుంకుమ పువ్వు పండాలి అంటే వాతావరణంలో అధిక తేమ ఉండరాదు, మట్టి గుల్లగా ఉండాలి, అత్యధికంగా ప్రకృతిసిద్ధమైన ఎరువులు వాడాలి, వర్షపాతం తక్కువగా ఉండాలి. దుంప నాటిన రెండు నెలలకే పుష్పాలు పూస్తాయి. శీతాకాలం చివరలో కుంకుమ పువ్వు పంట కోతకు వస్తుంది. కుంకుమ పువ్వును ఇంటివద్ద కుండీల్లో కూడా పెంచుకోవచ్చు. కుండీ మట్టిలో కొబ్బరి పొట్టు, వానపాముల ఎరువు సమానభాగాలుగా ఉండాలి. కుంకుమపువ్వు మొక్కలను పూర్తి ఎండలోగాని, పాక్షిక ఎండలోగాని పెంచుకోవచ్చు. దక్షిణ భారతదేశంలో అయితే చలి ఎక్కువ ఉండే మెట్టప్రాంతాల్లో పండిచవచ్చు. అయితే దక్షిణ భారతదేశంలో కుంకుమ పువ్వు దుంపలను అక్టోబరు నెలలో నాటితే మంచిది. ఒక్క గ్రాము కాశ్మీర్ కుంకుమ పువ్వు కేసరాలు 230నుండి 240 రూపాయల వరకూ ధర పలుకుతుంది.

కుంకుమపువ్వు మొక్క చూడ్డానికి ఉల్లి లేదా ఎర్ర లిల్లీ మొక్కలా ఉంటుంది. చిన్న దుంపవేరు నుంచి ఆకులు పైకి వచ్చి వాటి మధ్యలో పూలు వస్తాయి. కాశ్మీర్‌లో పండించే కుంకుమపువ్వు మొక్కకి పైకి ఆకులు కూడా కనిపించవు. కేవలం వంగపండురంగు పువ్వు మాత్రం కనిపిస్తుంది. కాశ్మీర్‌లోని పాంపోర్‌ ప్రాంతంలోని నేలంతా అక్టోబరు - నవంబరులో విరబూసిన కుంకుమపువ్వుతో నిండిపోతుంది. ముందు మొగ్గ వచ్చి పువ్వు విచ్చుకుంటుంది. అదే కుంకుమపువ్వు అనుకుంటే పొరపాటే. అందులో ముచ్చటగా మూడే అండకోశాలు, రెండు కేసరాలు ఉంటాయి. కిందభాగంలో పసుపు, పైన ఎరుపురంగులో ఉండే ఈ అండకోశాలనే కుంకుమపువ్వుగా పిలుస్తారు. ఈ ఎరుపురంగు భాగమే ఘాటైన వాసననీ రుచినీ రంగునీ ఇస్తుంది. ఉదయాన్నే విచ్చుకునే ఈ పూలను వెంటనే కోసి అందులోని ఎరుపురంగులో ఉండే అండకోశభాగాలను తుంచి ఎండబెడతారు. అప్పుడే అవి మంచి వాసనతో ఉంటాయి. విచ్చుకున్న పూలను కొయ్యడంలో ఒక్కపూట ఆలస్యం చేసినా అవి వెంటనే వాడిపోతాయి. అండకోశాలు రంగునీ రుచినీ కోల్పోతాయి. అందుకే, పూసిన పూలన్నింటినీ ఉదయం పదిగంటలలోపే కోసేస్తారు. కిలో కుంకుమపువ్వు కావాలంటే సుమారు లక్షన్నర పూలను సేకరించాలి. అన్నింటి నుంచీ అండకోశాలను చేత్తోనే వేరుచేయాలి. ఇది ఎంతో శ్రమతో కూడిన పని. శాఫ్రాన్‌ అంత ధర పలకడానికి ఇదీ ఓ కారణమే. మనిషి వాడిన సుగంధద్రవ్యాల్లోకెల్లా మొదటి సుగంధద్రవ్యం ఇదేనట. 

కుంకుమ పువ్వు అనగానే మనకు గుర్తొచ్చేది గర్భణీ స్ర్తీలు, అందంలో దాని వినియోగం. కానీ కుంకుమ పువ్వు ఆరోగ్యానికి కూడా ఎంతో మేలు చేస్తుంది. దీన్ని ఎన్నో రకాల వ్యాధులను నయం చేసే మందుల్లో మన పూర్వీకులు ఉపయోగించేవారట. శాస్త్రీయంగా కూడా కుంకుమ పువ్వు ఆరోగ్యానికి ఎంతో మేలు చేస్తుందని స్టడీస్ చెబుతున్నాయి. కుంకుమ పువ్వులో క్రోసిన్, క్రోసిటిన్, పిక్రో క్రోసిన్ మొదలైన గ్లూకోసైడులు ఉన్నాయి. వీటితో పాటు బీటా, గామా కెరోటిన్ లు, లైకోఫీనులు ఉన్నాయి.

కుంకుమ పువ్వును ఆయుర్వేదిక్ మెడిసిన్స్ లోఎక్కువగా ఉపయోగిస్తుంటారు. ముఖ్యంగా ఆయుర్వేదంలో కుంకుమ పువ్వును చరక సంహిత, సుస్రుత సంహిత వంటి ఆయుర్వేద చికిత్సలకు ఎక్కువగా ఉపయోగిస్తుంటారు. అంతే కాదు కుంకుమ పువ్వు తీసుకోవడం వల్ల ఆరోగ్యం మెరుగవుతుందని ఆయుర్వేదం చెబుతోంది. 

 ☆ కుంకుమ  పువ్వు ఉపయోగాలు :-

• ఆకలి పెంచుతుంది :

కుంకుమ పువ్వులోని ఫ్లేవర్ వల్ల వివిధ రకాల వంటల్లో విరివిగా ఉపయోగిస్తుంటారు. దీని ధర కూడా ఎక్కువే. వంటల్లో వేయడం వల్ల ఆకలి పెరుగుతుంది. జీర్ణక్రియను మెరుగుపరుస్తుంది .

• పిగ్మెంటేషన్ తగ్గిస్తుంది :

కొన్ని కుంకుమ పువ్వు రేకులను అందంకోసం ఉపయోగిస్తే పిగ్మెంటేషన్ సమస్య నివారించుకోవచ్చు. ముఖ్యంగా స్కిన్ పిగ్మెంటేషన్ సమస్యలను, కళ్లక్రింద డార్క్ సర్కిల్స్ ను తగ్గిస్తుంది. తేనెలోనానబెట్టిన కుంకుమ పువ్వు రేకులతో కళ్లక్రింద మసాజ్ చేయాలి.

• నెలసరి సమస్యలు :

మహిళల్లో నెలసరి సమస్యలను నయం చేయడంలో బాగా సహాయపడుతుంది. హార్మోన్ లెవల్స్ ను, మహిళల్లో ప్రత్యుత్పత్తి వ్యవస్థను క్రమబద్దం చేస్తుంది. నెల సరి సమస్యలను, నివారించడంలో గొప్పగా సహాయపడుతుంది.

• గ్లోయింగ్ స్కిన్ :

కుంకుమ పువ్వు ఒక్క ఆరోగ్యానికి మాత్రమే కాదు, అందాన్ని కూడా పెంచడంలో గొప్పది. అందుకే దీన్ని ఎక్కువగా ఫేస్ ప్యాక్స్ లో ఉపయోగిస్తుంటారు. ముఖంలో రక్తప్రసరణ పెరిగి, గ్లోయింగ్ స్కిన్ పొందాలంటే తేనె, కుంకుమ పువ్వు కాంబినేషన్ ఫేస్ ప్యాక్ వేసుకోవడం మంచిది .

• మొటిమలు నివారిస్తుంది:

కుంకుమ పువ్వులో యాంటీఆక్సిడెంట్స్, యాంటీ బ్యాక్టీరియల్ లక్షణాలు పుష్కలంగా ఉన్నాయి . మొటిమలు, మచ్చలు వంటి సమస్యలను నివారించడంలో గొప్పగా సహాయపడుతుంది . తులసి, కుంకుమపువ్వు కాంబినేషన్ లో ఫేస్ ప్యాక్ వేసుకోవాలి . 15నిముషాల తర్వాత గోరువెచ్చని నీటితో శుభ్రం చేసుకోవాలి.

• హెయిర్ ఫాల్ తగ్గిస్తుంది:

కుంకుమ పువ్వు ఉపయోగించి హెయిర్ ఫాల్ తగ్గించుకోవచ్చు. ఒక చిటికెడు కుంకుపువ్వు వేసి అందులో లికోరైస్ పౌడర్ పాలు వేసి మిక్స్ చేయాలి. కురులు రాలిపోయిన చోట ఈ పేస్ట్ అప్లై చేసి కొద్దిసేపటికి తలస్నానం చేయాలి.

• మూత్రపిండాల్లో రాళ్లు తొలగిస్తుంది:

కుంకుమ పువ్వును పూర్వకాలం నుంచి ఉపయోగిస్తున్నారు. ఇది రక్తప్రసరణను పెంచుతుంది. ఈ చైనీస్ హెర్బ్ కడుపు నొప్పి, ఇతర మూత్రపిండాల్లో రాళ్లను తొలగిస్తుంది.

• సన్ టాన్ తొలగిస్తుంది:

ఎండలో ఎక్కువగా తిరడగం వల్ల చర్మం నల్లగా కమిలిపోతుంది. అలాంటి కమిలిన చర్మాన్ని నార్మల్ స్థితికి తీసుకురావడానికి కుంకుమపువ్వు గ్రేట్ గా సమాయపడుతుంది. కొన్ని నేచురల్ ప్యాక్స్ వల్ల సన్ టాన్ నివారించుకోవచ్చు. మిల్క్ లో రాత్రంతా నానబెట్టి, ఉదయం ప్యాక్ వేసుకోవాలి. ఆయుర్వేదం ప్రకారం చాలా తక్కువ రోజుల్లోనే ఎఫెక్టివ్ ఫలితాలను అందిస్తుంది.

• పెప్టిక్ అల్సర్ ను నయం చేస్తుంది:

స్టొమక్ అల్సర్, లేదా పెప్టిక్ అల్సర్ ను నివారించడంలో కుంకుమ పువ్వు గొప్పగా సహాయపడుతుంది. కుంకుమ పువ్వును వేడి పాలలో వేసి బాగా కలబెట్టి, గోరువెచ్చగా త్రాగాలి.

• గుండెలో మంట చల్లారుస్తుంది :

గుండెలో మంటి లేదా అసిడిక్ రిఫ్లెక్షన్ తో బాధపడే వారికి త్వరగా ఉపశమనం కలిగించడంలో కుంకుమపువ్వు గొప్పది.

• మెమరీ లాస్ తగ్గిస్తుంది:

కుంకుమ పువ్వులో జ్ఝాపకశక్తిని పెంచే లక్షణాలు మెండుగా ఉన్నాయి . ఇది కోల్పోయిన జ్జాపకశక్తిని తిరిగి తీసుకొస్తుంది .

• చర్మరంగును మార్చుతుంది:

జిడ్డు చర్మానికి లేదా ఇన్ఫెక్షన్ అయిన చర్మానికి కుంకుమ పువ్వుతో తయారుచేసిన ఫేస్ ప్యాక్ వేసుకోవడం వల్ల ఇది నేచురల్ టోనర్ గా పనిచేస్తుంది. అందులో రోజ్ వాటర్ మిక్స్ చేసి ప్యాక్ వేసుకోవడం వల్ల మురికి తొలగించి చర్మ రంగు మార్చుతుంది.

• శ్వాస సమస్యలు నయం చేస్తుంది:

ఈ విషయంలో మ్యాజిక్ అనే అనవచ్చు. శ్వాససమస్యలు, దగ్గు, ఇతర తీవ్ర శ్వాస సమస్యల నుంచి ఉపశమనం కలిగించడంలో కుంకుమపువ్వు పాలు గొప్పగా సహాయపడతాయి. వేడి పాలలో వేసి కుంకుమపువ్వు తాగడం వల్ల ముక్కుదిబ్బడ నుంచి ఉపశమనం కలుగుతుంది.

• దాంపత్యజీవితం బాగుంటుంది:

కుంకుమపువ్వు ఆఫ్రోడియాసిక్, ఇది శీఘ్రస్కలన సమస్యను నివారించడంలో గొప్పగా సహాయపడుతుంది. కామేచ్చను పెంచడానికి ఆయుర్వేదం ప్రకారం కుంకుమ పువ్వు గ్రేట్ గా సహాయపడుతుంది.

• క్యాన్సర్ ను కంట్రోల్ చేస్తుంది:

ఈ ముదురు పసుపు వర్ణం గల నేచురల్ మూలిక పసిపిల్లల్లో దంతాల నొప్పిని తగ్గిస్తుంది . ఆయుర్వేదం ప్రకారం థెరఫియాటిక్ లక్షణాలను కలిగి ఉండటం వల్ల క్యాన్సర్ ప్రమాదంను తగ్గిస్తుంది.

☆ Note : గర్భిణులు పాలలో కుంకుమపువ్వు కలిపి తాగితే పుట్టే బిడ్డ నల్లగా కాక ఎర్రగా, తెల్లగా పుడతుందని నమ్మకం. అయితే శాస్త్రీయంగా ఇది సరైనది కాదని వైద్యులు చెప్తున్నారు. తల్లిదండ్రుల ఒంటిరంగును బట్టి, వారి జీన్స్ లో నిక్షిప్తమయిన సమాచారం సహాయంతో శరీరంలో వున్న "మెలనో సైట్స్ "నుండీ ఉత్పత్తి అయ్యే "మెలనిన్ "పరిమాణాన్ని బట్టి ఒంటి రంగు నిర్ణయమవుతుందే తప్ప కుంకుమపువ్వుకు ఈ విషయంలో ఏ ప్రభావం ఉండదని చెప్తున్నారు.

☆ కుంకుమ పువ్వు దుష్ప్రభావాలు : –

కుంకుమ పువ్వు యొక్క రోజువారీ వినియోగం మీ ఆరోగ్యానికి మంచిదని విస్తృతంగా నమ్మబడింది.  అయితే, కుంకుమ పువ్వు అలెర్జీ కలిగిన వ్యక్తులు, ముక్కు దిబ్బడ, శ్వాస తీసుకోవడం‌లో ఇబ్బంది, వికారం, మరియు ఆందోళనవంటి దుష్ప్రభావాలు కలిగిఉండవచ్చు. ఈ దుష్ప్రభావాలు అరుదుగా కనిపించినప్పటికీ, జాగ్రత్తగా ఉండటం మంచిది.

• గర్భదారణ యొక్క చివరి దశలో కుంకుమ పువ్వు యొక్క వినియోగం ప్రయోజనకరమైనదని కనుగొనబడినప్పటికీ, ఒకవేళ మహిళలు వారి మొదటి 20 వారాల గర్భధారణ సమయం‌లో  కుంకుమ పువ్వును ఎక్కువ పరిమాణం‌లో వినియోగిస్తే, వారికి గర్భస్రావం జరిగే అవకాశాలు ఎక్కువగా ఉంటాయని మరొక అధ్యయనం చూపించింది.  కుంకుమ పువ్వు వలన సంభవించే గర్భాశయ సంకోచం మరియు రక్తస్రావం, ఈ ప్రభావానికి ప్రధాన కారణాలుగా పరిగణించబడుచున్నాయి.

☆ నకిలీ కుంకుమ పువ్వు :

దానిమ్మ పూరేకుల్నీ బీట్‌రూట్‌ తురుముల్నీ కూడా శాఫ్రాన్‌గా అమ్మేవాళ్లూ ఉన్నారు. కొనేది మంచిదా కాదా అన్నది చూడాలంటే ఓ రేకుని కాసిని గోరువెచ్చని నీళ్లు లేదా పాలల్లో వేయాలి. అవి వెంటనే రంగు మారితే అది కచ్చితంగా నకిలీదే. స్వచ్ఛమైన కుంకుమపవ్వు కనీసం 15 నిమిషాలు నానిన తరువాతగానీ అందులోనుంచి రంగు దిగదు. అప్పుడే వాసన కూడా మొదలవుతుంది. పొడిరూపంలో కేసర్‌ని అస్సలు కొనకూడదు. ఇందులో మోసం మరింత ఎక్కువ.

🌿 आयुर्वेद - धनिया

धनिया (Coriander) या कोथमीर भारतीय रसोई में प्रयोग की जाने वाली एक सुंगंधित हरी पत्ती है। मारवाडी भाषा में इसे धोणा कहा जाता है। सामान्यतः इसके पत्तो का उपयोग सब्ज़ी की सजावट और ताज़े मसाले के रूप में किया जाता है। इसके बीज को सुखाकर सूखे मसाले की तरह प्रयोग किया जाता है। सम्पूर्ण भारत में हर घर में धनिए के सूखे फलों का प्रयोग मसाले के तौर पर किया जाता है। आमतौर पर लोग धनिया के पत्ते की चटनी, या इसके बीज को मसाले के रूप में प्रयोग में लाते हैं, क्योंकि अधिकांश लोगों को यह पता ही नहीं है कि आहार के अलावा भी धनिया के इस्तेमाल के फायदे मिलते हैं। 

धनिया एक मसाला होने के साथ-साथ एक औधषि भी है। धनिया का इस्तेमाल कर भोजन से अरुचि, पाचनतंत्र रोग, मूत्र विकार के साथ-साथ, वात-पित्त-कफज विकार में भी लाभ लिया जा सकता है। गीला धनिया विशेषतः पित्तशामक होता है। आयुर्वेद में धनिये को त्रिशोधक (तीन लाभ देने वाला) मसाले के रूप में अत्‍यधिक महत्‍व दिया गया है। इसके तीन फायदों में भूख बढ़ाना, पाचन में सुधार और संक्रमण से लड़ना शामिल है। इससे कई रोगों की रोकथाम, या इलाज किया जाता है। धनिया का उपयोग कर अनेक बीमारियों का उपचार भी किया जा सकता है। धनिया बहुत ही आसानी से हर जगह मिल जाती है, इसलिए आप जरूर धनिया के फायदे के बारे में जान लीजिए, ताकि इसका भरपूर लाभ ले सकें। 

☆ धनिये के बारे में तथ्‍य:

• वानस्‍पतिक नाम: कोरिएंडर सैटाइवम

• कुल: एपिएसी

• सामान्‍य नाम: धनिया, सिलैंट्रो, चीनी पार्सले

• संस्‍कृत नाम: धनिया

• उपयोगी भाग: पत्तियां, जड़, बीज

• भौगोलिक विवरण: दक्षिणी यूरोप, उत्तरी अफ्रीका, दक्षिण-पश्चिमी अफ्रीका

☆ धनिया के फायदे :-

1. अत्यधिक प्यास लगने पर धनिया -

अधिक प्यास लगती है, तो धनिया के पानी में मधु, और मिश्री मिलाकर पीने से पित्त के कारण लगने वाली प्यास मिटती है।

• इसी तरह, 175 ग्राम धनिया के पेस्ट को, 1 लीटर पानी में मिला लें। इसे रात भर छोड़ कर सुबह छान लें। इसमें 100 ग्राम मिश्री, तथा 100 ग्राम मधु मिला लें। इसे 10-15 मिली की मात्रा में पीने से लाभ होता है।

• इसके अलावा, 10-20 मिली धनिए के काढ़ा में चीनी मिलाकर पीने से प्यास, और जलन शांत होती है।

• बराबर-बराबर मात्रा में धनिया (dhania), आंवला, वासा, मुनक्का तथा पित्तपापड़ा लें। इनका चूर्ण बना लें। 25 ग्राम चूर्ण को 200 मिली पानी में रात भर भिगो दें। इसे सुबह-शाम छानकर, मिश्री मिला लें। इसे पीने से प्यास मिटती है, और मुंह के सूखने की परेशानी में लाभ होता है।  

2. बच्चों की खांसी में धनिया के फायदे -

बच्चों को खांसी होने पर चावलों के पानी में, 10-20 ग्राम धनिया को घोंट लें। इसमें चीनी मिलाकर सुबह, दोपहर, तथा शाम को पिलाना है। इससे बच्चों की खांसी, और दमे में लाभ होता है। 

3. खांसी से आराम पाने के लिए धनिया -

अदरक का रस 10 मिली, गुड़ 10 ग्राम, धनिया 5 ग्राम, अजवायन 5 ग्राम लें। इनके साथ ही, काला जीरा 5 ग्राम, दालचीनी 5 ग्राम, इलायची, तथा मोथा 5-5 ग्राम लें। इनका गाढ़ा काढ़ा बना लें। काढ़ की 2-4 ग्राम की मात्रा सेवन करें। इससे खांसी, बुखार, बवासीर, टीबी आदि बीमारी में लाभ होता है। 

4. धनिया का सेवन भूख बढ़ाने के लिए -

रात भर पानी से भिगोए हुए धनिया के बीजों को, छिलका रहित होने तक अच्छी तरह धो लें। इन बीजों (coriander seeds) को सुखाकर, भून लें। इसमें मरिच, हल्दी, सेंधा नमक, तथा नींबू के रस को मिला लें। इसे थोड़ी मात्रा में लेकर चबाने से भूख बढ़ती है।

• धनिया से बने काढ़ा का सेवन करने से आंतों के रोग में लाभ मिलता है। धनिया के सूखे फलों से बने काढ़ा का सेवन करने से पित्तज-विकार, कंठ की जलन, उल्टी में लाभ मिलता है।  

धनिया के प्रयोग से ठीक होती है पाचन-शक्ति: धनिया से बने काढ़ा में दूध, एवं चीनी मिला लें। इसे पीने से पाचनतंत्र के विकार में फायदा होता है।

• धनिया, लौंग, सोंठ, तथा निशोथ को बराबर-बराबर मात्रा में लेकर चूर्ण बना लें। इसे गर्म पानी के साथ 2-2 ग्राम, सुबह-शाम सेवन करें। इससे पाचन-शक्ति ठीक रहती है।

• धनिया, तथा सोंठ से बने 20 मिली काढ़ा में एरंड मूल का चूर्ण (1 ग्राम) मिला लें। इसे दिन में दो बार पिलाने से भोजन ठीक से पचता है।

• बराबर-बराबर मात्रा में धनिया, और सोंठ का काढ़ा बना लें। इसे 20-30 मिली मात्रा में सुबह-शाम पीने से पाचन-शक्ति बढ़ जाती है।  

5. धनिया के फायदे पेट की गैस में -

पेट में गैस होने पर 10-15 मिली धनिया तेल का सेवन करने से आराम मिलता है।

• धनिया, और सोंठ का काढ़ा पीने से पेट दर्द, और अनपच ठीक होती है। 

6. धनिया के फायदे पेट दर्द में –

पेट दर्द में 2 ग्राम धनिया चूर्ण को, 5 ग्राम मिश्री के साथ मिला लें। इसे दिन में दो-तीन बार देने से गर्मी से होने वाले पेट दर्द में लाभ होता है।

• 5 ग्राम धनिया को 100 मिली पानी में रात में भिगो लें। इसे सुबह मसलकर, छानकर रखें। इस पानी को बच्चों को पिलाने से पेट दर्द में लाभ होता है।

• 10-20 मिली धनिया के पत्ते के रस (coriander juice) को 10 मिली सिरके में मिलाकर लगाने से पेट दर्द ठीक हो जाता है। 

7. धनिया के सेवन से कब्ज में फायदा -

कब्ज में फायदे के लिए, 20 ग्राम धनिया, तथा 120 मिली पानी को मिट्टी के बरतन में डालकर, रात भर रहने दें। सुबह इसे छानकर, 13 ग्राम खांड डाल लें। इसे थोड़ा-थोड़ा पीने से कब्ज में लाभ मिलता है। 

8. आंखोंं से पानी बहने पर धनिया का इस्तेमाल -

20 ग्राम धनिया को कूटकर, एक गिलास पानी में उबाल लें। इस पानी को कपड़े से छान लें। इसे एक-एक बूंद आंखों में डालने से आंख के रोग जैसे- आंखोंं में होने वाली दर्द, आंखों से पानी बहने की परेशानी में फायदा होता है।

9. धनिया के फायदे आंखों के दर्द में -

धनिया के रस को बकरी के दूध में मिला लें। इसे आंख में एक-एक बूंद डालने से, आंखों का दर्द ठीक हो जाता है।

• धनिया बीज, और जौ को बराबर-बराबर लेकर पीस लें। इसका गाढ़ा लेप बना लें। इसे आंखों पर बांधने से आंख के दर्द ठीक हो जाते हैं।

• धनिया के 20-25 ग्राम ताजे पत्तों को पीस लें। इसमें चने का आटा मिलाकर लेप करने से आंखों के दर्द ठीक होते हैं।

• आंखों में जलन होने पर धनिया के पत्तों की चटनी बनाकर खाने से आराम मिलता है। 

10. आंखों की सूजन में धनिया का उपयोग -

20 ग्राम धनिया को 400 मिली पानी में उबालें। जब यह एक चौथाई बचे, तो इससे आंखों को धोएं। इससे आंख की सूजन, और दर्द में फायदा होता है।

• 10-20 ग्राम धनिया, या इसकी 20-30 हरी पत्तियों को पीस लें। इससे चेहरे पर लगाने से आंखों के रोग में लाभ होता है। 

11. नाक से खून बहने पर धनिया से फायदा -

धनिया के 20 ग्राम पत्तों को पीस लें। इसमें थोड़ा-सा कपूर मिला लें। इसे 1-2 बूंद नाक में डालने से, और सिर पर मलने से, नाक से खून बहना (नकसीर) बंद हो जाता है।

12. सांसों से बदबू आने की समस्या में धनिया से लाभ -

सांसों की बदबू की परेशानी में 5-10 ग्राम धनिया को नियमित रूप से चबाएं। इससे सांसों से आने वाली बदबू मिटती है। 

13. सिर दर्द से आराम पाने के लिए धनिया का उपयोग  -

बराबर-बराबर मात्रा में धनिया, और आंवला को रात भर पानी में भिगोकर, सुबह पीसें, और छान लें। इसमें मिश्री मिलाकर पीने से गर्मी से होने वाले सिर दर्द में आराम मिलता है।

• धनिया का गाढ़ा काढ़ा बना लें। इसे 6 ग्राम की मात्रा में रोज सेवन करें। इससे सिर दर्द में आराम होता है।

• धनिया के बीजों (coriander seeds) को पीसकर सिर में लेप करने से लाभ होता है। 

14. धनिया के इस्तेमाल से कंठ रोग में लाभ -

कंठ के रोग में 10-20 ग्राम धनिया को पीसकर, जौ के सत्तू में मिलाकर कंठ पर लगाएं। इससे कंठ के रोग ठीक हो जाते हैं।

• धनिया के 5-10 ग्राम बीजों को दिन में दो-तीन बार चबाने से कंठ का दर्द ठीक हो जाता है।  

15.धनिया का प्रयोग कर गंजेपन की समस्या में फायदा –

गंजेपन की समस्या के इलाज के लिए धनिया के 100 ग्राम चूर्ण को, 100 मिली सिरका के साथ पीसकर, सिर पर लेप करें। इससे गंजेपन में लाभ होता है।

16. त्वचा रोग (पित्ती उछलना) में धनिया के फायदे-

त्वचा रोग, जैसे- शरीर में पित्ती उछलने पर, धनिया के पत्तों के रस (coriander juice) को शहद के साथ मिलाकर लगाना चाहिए।  

17. उल्टी रोकने के लिए धनिया का प्रयोग –

धनिया को अनार आदि अम्ल द्रव्य, और नमक के साथ पीस लें। इसे थोड़ी-थोड़ी देर पर खाने से उल्टी रुक जाती है।  

18.धनिया के सेवन से गर्भावस्था की उल्टी का इलाज -

धनिया के 30-40 मिली काढ़े में, 10 ग्राम मिश्री, और चावल का पानी 20 मिली मिला लें। इसे थोड़ा-थोड़ा पिलाने से गर्भवती महिलाओं को होने वाली उल्टी बंद हो जाती है।

• धनिया, सोंठ, तथा नागरमोथा को समान मात्रा में लेकर काढ़ा बना लें। 10-30 मिली काढ़ा में मिश्री मिलाकर, गर्भवती स्त्री को पिलाने से उल्टी ठीक हो जाती है। इससे अन्य लोगों को भी लाभ मिलता है। 

19. उल्टी और दस्त में धनिया के फायदे –

दस्त में फायदे के लिए 10 ग्राम भुना हुआ धनिया खाएं। इससे दस्त में लाभ होता है।

• इसी तरह, बराबर-बराबर मात्रा में धनिया, अतिविषा, कर्कटश्रृंगी, तथा गजपिप्पली से चूर्ण बना लें। इस चूर्म को 1/2-1 ग्राम मात्रा में लेकर, मधु मिलाकर सेवन करें। इससेबच्चों की उल्टी, और दस्त पर रोक लगती है।

• धान्यपञ्चक (धनिया, सोंठ, नारगमोथा, सुगन्धवाला, बेल का गुदा) से बने काढ़ा का सेवन करने से दस्त में लाभ होता है।

• दस्त में जलन, तथा प्यास लगने पर धनिया, तथा सुगन्धबाला का काढ़ा बना लें। 20-40 मिली काढ़ा को ठंडे जल के साथ पीना चाहिए। प्यास के साथ-साथ दर्द अधिक हो, तो धनिया, तथा सोंठ का काढ़ा पीने से लाभ होता है। 

20. धनिया के प्रयोग से पेचिश में फायदा -

पेचिश में 20 ग्राम धनिया को एक गिलास पानी में भिगोकर पीस छान लें। इसे सुबह पिएं।

• धान्यक आदि द्रव्यों से बने धान्यक चतुष्क काढ़ा (15-20 मिली) का सेवन करें। इससे पित्त विकार के कारण होने वाले दस्त में लाभ होता है। 

21. धनिया के उपयोग से मासिक धर्म विकार में लाभ -

योनि से असामान्य रक्तस्राव हो रहा हो, तो 10-20 मिली धनिया काढ़ा को दिन में दो-तीन बार पिलाने से मेनोरेजिया में लाभ होता है।  

22. मूत्र रोग में धनिया का उपयोग -

मूत्र रोग में 10 ग्राम धनिया, तथा 10 ग्राम गोक्षुर के फलों को 400 मिली पानी में पकाएं। जब यह एक चौथाई बचे तो 20-30 मिली काढ़ा में घी मिलाकर सुबह-शाम पिलाएं। इससे मूत्र रोग में लाभ होता है। 

23. धनिया के उपयोग से बवासीर में लाभ -

बवासीर में लाभ के लिए 10-20 ग्राम धनिया के बीजों को, एक गिलास पानी, और 10 ग्राम मिश्री के साथ उबालकर पिलाएं। इससे बवासीर से बहने वाला खून रुक जाता है।

• इसी तरह हरड़, गिलोय, तथा धनिया को समान मात्रा में लेकर चार गुने पानी में उबालें। जब यह एक चौथाई बच जाए, तो गुड़ डालकर सेवन करने से बवासीर में लाभ होता है।  

24. धनिया का उपयोग कर जोड़ों के दर्द में लाभ -

जोड़ों के दर्द से परेशान हैं, तो 6 ग्राम धनिया के चूर्ण में, 10 ग्राम शक्कर मिलाकर सुबह-शाम खाएं। इससे जोड़ों के दर्द में फायदा होता है। 

25. धनिया के फायदे बुखार में -

पित्त विकार के कारण होने वाले बुखार में 10 ग्राम धनिया, और 10 ग्राम चावल को रात भर भिगो दें। इस काढ़ा को 30 मिली मात्रा में सुबह-शाम पिलाने से बुखार में लाभ होता है।

 

☆ धनिया के उपयोगी भाग -

धनिया का उपयोग इस तरह किया जा सकता हैः-

• फल

• पत्ते (coriander leaves)

• बीज

• तेल

• पञ्चाङ्ग

☆ धनिया का इस्तेमाल : -

धनिया का सेवन इतनी मात्रा में करना चाहिएः-

• फल का चूर्ण- 3-6 ग्राम

• काढ़ा- 20-50 मिली

• औषधि के रूप में धनिया का विशेष लाभ लेने के लिए चिकित्सक से परामर्श जरूर लें।

• दर्पनाशक- इसके दर्प का नाश करने के लिए, शहद और दालचीनी का प्रयोग करते हैं।

☆ धनिये के तेल : -

धनिया सुगंधित तेल, धनिये के बीजों के द्वारा आसवन (steam distillation) की मदद से निकाला जाता है। धनिया सुगंधित तेल में बोनियोल, सिनेओल, सिमेन, डिप्पेन्टिन, लिनलूल, फेहेलैंड्रीन, पिनिन, टेरपीनॉल और टेरपीनोलीन जैसे यौगिक पाए जाते है। यह तेल औषधीय गुणों से भरपूर माना जाता है। जिस तरह से धनिये का सेवन हमारे लिए लाभकारी होता है वैसे ही धनिया के बीजों से तैयार तेल भी हमारे स्वास्थ्य के लिए लाभकारी माना जाता है।

* धनिये के तेल के फायदे :

• प्राचीन मिस्र के लोग इसे प्यार औषधि में इस्तेमाल करते थे। अरबी में इसे “अरबी नाइट्स” या “वन थूसैंड एंड वन नाइट्स” में इसकी एफ़्रोडायसियक संपत्ति का भी उल्लेख किया गया था।

• लिबिदो बढ़ाता है। 

• वजन घटना

• स्पैम का इलाज करता है। 

• गैस को खत्म करता है।

☆ धनिया से नुकसान :-

धनिया के पत्ते, और बीजों को अधिक मात्रा में सेवन करने से ये परेशानी हो सकती हैंः-

• कामशक्ति कम हो जाती है।

• मासिक धर्म रुक सकता है।

• दमे के रोगी को नुकसान पहुंच सकता है।

• पेट की गैस की समस्या में धनिया डालकर पकाए हुए पानी का सेवन करना हितकर होता है।

☘ Ayurvedam - Coriander

Coriander, the must-have ingredient in Indian cuisine, is scientifically termed Coriandrum sativum and belongs to the Apiaceae family, naturally being a powerhouse of nutrients. In India, it is commonly called “Dhaniya” in Hindi, “Malli” in Malayalam, “Kothimira” in Telugu and “Kothamalli” in Tamil. This green is available in different forms such as leaves, seeds and oil that all have similar benefits. Coriander has been used in medicines including tobacco and as an added fragrance in many cosmetics including soaps. 

Coriander leaves, also known as cilantro has a rich source of manganese, iron, dietary fibre and magnesium that can help counter stomach pain, hernia, diarrhoea, intestinal gas and loss of appetite. This parsley has loads of benefits such that it can be used to treat toothaches, joint pain, measles and infections that are caused by bacteria and fungus. It is also consumed by breastfeeding mothers because it said to increase milk flow. Consuming this parsley can prevent you from getting food poisoning.

 

The leaves of the coriander plant are an indispensable part of Indian cooking, be it in soups, salads, rasams, curries, and dals, owing to its vibrant green colour and the pleasant aroma of the sprigs. In addition, they confer immense health benefits including regulating blood sugar levels, protecting the liver and kidney and providing useful antioxidant properties.

Before we understand what are the health benefits of coriander, let us take a peek into some interesting facts about this parsley. Here are some facts that all need to know about coriander and its wide usage.

• Consuming coriander will reduce bad cholesterol and increase good cholesterol.

• It has been used in various dishes as this is said to be good for your digestive system and helps your live functioning smoothly. It also helps in normal bowel movements.

• It stimulates insulin secretion and reduces blood sugar levels.

• It contains Vitamin K that is responsible for treating Alzheimer’s diseases.

• It contains vitamin A that will protect you from lung and cavity cancer.

• It contains antioxidants that can prevent you from loads of diseases that can affect you. On such disease that this parsley prevents you from is arthritis.

• It has antiseptic properties that can cure mouth cancer.

• It prevents eye-related problems and diseases. It is considered the best remedy for conjunctivitis.

• Coriander seeds are the best remedy for maintaining menstrual flow.

• It also promotes good memory and helps boost the nervous system.

• If you are suffering from anaemia then consider adding coriander onto your diet. This is because coriander has loads of iron in it that is essential for curing anaemia.

☆ Healthy Benefits of Coriander Leaves :

Coriander reduces blood sugar levels and can also kill some parasites. Also, called as ‘Dhaniya’ in India, this healthy parsley has been used in many dishes around the world. However, its leaves, seeds and oil give a good aroma to your dish. Here are some health benefits of adding coriander to your daily diet.

• Treats Different Skin Diseases:

This healthy parsley contains antiseptic, antifungal, detoxifying and antioxidant properties that protect your skin from fungal infections, skin dryness and eczema. Similarly, coriander seeds consist of antimicrobial and anti-inflammatory properties that can be applied to your skin. In simple terms, coriander soothes your skin and makes it glow.

• Cures Mouth Ulcers:

The major component that is found in coriander oil is citronellal that acts as a major antiseptic that cures mouth ulcers. Also, there are a few other components that have antimicrobial properties that can help in faster healing of wounds and mouth ulcers. Consuming this healthy parsley will not give you bad breath. In fact, some people chew coriander seeds for avoiding bad breath and it actually works.

• Strengthen Bones:

Coriander has a rich source of calcium that will be an added benefit for those who would want to take good care of their bones. Calcium plays an essential part in bone regrowth and the prevention of osteoporosis. This means that adding a little of coriander to your everyday diet will help strengthen your bones. Calcium is present in the centre of every coriander leaf, so all you need to do is to add some coriander to your everyday diet and this will do good for your bones.

• Good For Vision:

This healthy parsley is loaded with vitamin A, vitamin C, minerals and antioxidants that can play a vital role in promoting good vision. These components also reduce stress and strain on your eyes. It also contains beta-carotene in its leaves that can prevent many other diseases that affect the eye among older people.

• Best Remedy for Conjunctivitis:

Coriander is also used in the treatment of conjunctivitis such that it contains disinfectants and antimicrobial properties that protect your eyes and protect them from eyes diseases such as conjunctivitis. However, coriander oil is used in the preparation of many eye products.

• Regulates Diabetes:

Coriander helps the body increase insulin in a way that when one consumes coriander, this will stimulate the endocrine glands that will help your pancreas produce more insulin. This green plays a very important role for all diabetics because this naturally lowers down blood sugar levels.

• Treats Smallpox:

Coriander contains essential oils that are antioxidant, anti-infectious and antimicrobial in nature. It also contains vitamin C and iron that helps strengthen the immune system. You need to keep in mind that if you have a strong immune system, then this will prevent your body from getting infected easily. Thus, coriander helps you have a stronger immune system that will thereby prevent you from smallpox. However, there have been studies in the past that have proved that foods containing vitamin C can help treat and cure smallpox.

• Reduces Skin Inflammation:

One among 11 most essential components of coriander are essentials and linolenic that are both presents in this healthy parsley. These two compounds are antioxidants in nature and can prevent your body from various diseases and infections. The main purpose of these compounds is to prevent you from inflammation and reduces swelling. The anti-inflammatory compounds help outshine your skin. Looking at your skin not improving can be very frustrating for you. All you need to do is to grab a handful of coriander and make some juice out of it.

☆ Healthy Benefits of Coriander Seeds:

Coriander leaves are beneficial for your health, coriander seeds are even more beneficial. These seeds are brown and have essential oils in them that can be used as flavours in many dishes. Coriander seeds are an important spice in your kitchen and more importantly, these seeds have medicinal properties. Here are some health benefits of adding coriander seeds to your diet.

• Smooth and Glowing Skin:

Coriander seeds can treat skin conditions such as eczema, dry skin, itchiness, inflammation and rashes and mouth ulcers.

• Regulates Cholesterol:

A compound called Normandin found in coriander seeds controls digestion and as a result reduces cholesterol. According to Ayurvedic doctors, these seeds help the body digest food and absorb fat.

• Cures Cold and Cough:

These healthy seeds contain vitamin C which is a very powerful antioxidant that helps your body have good skin and a sound body. This compound also helps in curing cold and cough.

• Aids in Good Digestion:

The dietary fibre and antioxidant properties found in coriander seeds, help in the smooth functioning of the liver and aids in normal bowel movements. So if you are suffering from indigestion, don’t forget to add some coriander seeds to your diet and will begin to notice a difference.

• Helps in Hair Growth:

Coriander seeds keep you de-stressed most of. The major reason for hair loss is because of stress. Also, consuming coriander will increase your hair growth.

• Keeps Diabetes Under Check:

Coriander seeds will help stabilize your blood sugar and keep a tab on it.

• Cures Menstrual Irregularities:

Women suffering from irregular menstrual cycles need to add coriander to their regular diet as this will help regularize it. It also eases the pain down and does not allow you excessively bleed.

☆ Health Benefits of Using Coriander Oil:

Anything to do with coriander is considered healthy. It is advised that you add some coriander leaves, oils or seeds to your regular diet and you can stay healthy. This healthy oil is usually extracted from coriander seeds and is filled with medicinal properties. Here are some health benefits of using coriander oil.

• Treats Gastric Problems:

Coriander oil is said to help you eliminate excess gas. People suffering from gas face this problem in two ways such as gas moving upwards and the other is moving downwards. People facing problems with gas moving upwards can be dangerous as if this is left untreated, it can lead to death. All you need to do is to have a teaspoon of coriander oil and this will do good.

• Fights Body Odour:

Coriander oil acts a natural deodorizer on your body. If you consume this oil, you can get over bad breath. Also, this healthy oil mixes with your sweat and gives a good fragrance on you. In order to get rid of bad breath, you can use this as a mouthwash. You can also mix it with water and apply it to your skin.

• Aids in Good Digestion:

This healthy oil has loads of digestive properties such that can relieve you of indigestion while its aroma acts as a good appetizer.

• Increases Sexual Desire:

Coriander oil is said to make your sexual life better than ever before such that it is used to frigidity in both males and females. In case you are facing disinterest in sexual life with your partner, all you need to do is to consume some coriander and you will witness immediate changes. This can be successful, provided both partners consume some coriander.

☆ Note: You need to keep in mind that you need to use or apply coriander oil in moderation. This means that excessive use of this healthy oil can make you lose control over yourself. This is because it offers instant relief and so many do get addicted to the fact that using more of it can better serve the body. So keep in mind that you use less of it.